Giriş
Klasik koşullanma, öğrenme süreçlerini açıklamak için psikolojide önemli bir yere sahiptir. Ivan Pavlov’un köpekler üzerinde yaptığı deneylerle ortaya koyduğu bu model, birçok davranışın nasıl şekillendiğini anlamamıza yardımcı olmuştur. Ancak insan davranışları yalnızca otomatik tepkilerden ibaret değildir. Bilişsel süreçler, önceki deneyimler ve çevresel etkenler de öğrenme sürecinde büyük rol oynar. Bu nedenle klasik koşullanma, özellikle karmaşık öğrenme ve bilinçli davranışlar söz konusu olduğunda bazı eleştirilere maruz kalmaktadır. Bu yazıda klasik koşullanmanın sınırlılıklarını ve eleştirel yaklaşımları ele alacağız.
1. Klasik Koşullanma Nedir
Klasik koşullanma, organizmaların belli uyaranlara karşı otomatik tepkiler geliştirmesini sağlayan bir öğrenme türüdür. Rus psikolog Ivan Pavlov tarafından keşfedilmiştir.
2. Pavlov’un Deneyi
Pavlov, köpeklerin yiyecek görünce doğal olarak salya salgıladığını fark etti. Ancak bir süre sonra zil sesiyle yiyeceği eşleştirdiğinde köpekler yiyecek olmasa bile sadece zil sesini duyduklarında da salya salgılamaya başladılar.
- Yiyecek → Salya (Doğal refleks)
- Zil → Tepki yok
Koşullanma Süreci
- Zil + Yiyecek → Salya
Sonrası (Koşullu Tepki)
- Zil → Salya
Burada zil, artık köpeğin yiyeceği beklemesini sağlayan koşullu uyaran hâline gelmiştir.
Klasik koşullanma, öğrenme süreçlerini açıklamada önemli bir model olsa da bazı eleştirilere maruz kalmıştır. İşte başlıca eleştiriler:
4. Klasik Koşullanmaya Yönelik Eleştiriler
4.1. Bilinçli Düşünceyi Göz Ardı Etmesi
Klasik koşullanma, öğrenmenin tamamen otomatik tepkilerle gerçekleştiğini varsayar. Ancak insanlar ve hayvanlar bilişsel süreçlere sahiptir.
4.2. Karmaşık Öğrenmeleri Açıklamakta Yetersiz Kalması
İnsan davranışları genellikle çok daha karmaşıktır ve sadece uyaran-tepki ilişkisiyle açıklanamaz.
4.3. Davranışın Kalıcılığı Üzerine Eleştiriler
Koşullanma ile öğrenilen tepkiler zamanla sönebilir (sönme - extinction).
4.4. Edimsel Koşullanma ile Karşılaştırıldığında Pasif Kalması
B.F. Skinner’ın edimsel koşullanma teorisi, öğrenmenin pekiştirme ve ceza ile daha etkili olduğunu savunur.
Klasik koşullanma bireyin pasif olduğunu varsayar ancak insanlar ve hayvanlar çoğu zaman aktif öğrenme sürecinde yer alır.
4.5. İçgüdüsel Davranışları Açıklayamaması
Bazı tepkiler öğrenilmiş değil, içgüdüseldir.
Klasik koşullanma, özellikle basit öğrenmelerde ve duygusal tepkilerin gelişiminde önemli bir rol oynasa da insan davranışlarının tümünü açıklamakta yetersiz kalır. Bu nedenle günümüzde bilişsel psikoloji ve sosyal öğrenme teorileriyle birlikte ele alınmaktadır.
5. Günlük Hayattaki Örnekler
- Ders Çalışma Alışkanlığı: Her gün aynı müzikle çalışmaya başlarsan bir süre sonra o müzik çaldığında otomatik olarak ders moduna girersin.
- Reklamlar: Mutlu insanlarla gösterilen markalar, o markanın mutlulukla ilişkilendirilmesine neden olur.
- Fobiler: Örneğin bir çocuk köpek tarafından ısırıldığında tüm köpeklerden korkmaya başlayabilir.
Klasik koşullanma, duygusal tepkiler ve refleksleri değiştirmek veya yeni alışkanlıklar oluşturmak için güçlü bir araçtır.
Ders çalışmak için klasik koşullanma yöntemiyle verimli bir alışkanlık oluşturmak istiyorsan şu adımları uygulayabilirsin:
6. Klasik Koşullanma Yardımıyla Ders Çalışma Alışkanlığı Edinmek
6.1. Belirli Bir Çalışma Ortamı Seçebilirsin
Hep aynı masada, aynı sandalye ve aynı ışık düzeninde çalışmak ders çalışma alışkanlığı edinmeye yardımcı olabilir. Çalışma alanını yalnızca ders için kullanmak, beynin çalışma masasını "ders çalışma yeri" olarak koşullandırmasına neden olur. Bu da seni masanın başına oturduğunda ders çalışmaya koşullandırmış olur.
Diyelim ki o gün ders çalışmak için isteğin yok ve ders çalışmak istemiyorsun. Belki canın o anda hiçbir şey yapmayı da istemiyor da olabilir. Olağanüstü durumlar haricinde kalkıp masanın başında oturman, masanın başında bir süre vakit geçirmen bir süre sonra otomatik olarak ders çalışmaya başlamanı sağlayabilir.
Ancak bunu sağlayabilmek, bu şekilde klasik koşullanabilmek için yoğun bir kararlılık gerektiğini de unutmamak gerekir.
6.2. Tetikleyici Bir Rutin Belirle
Çalışmaya başlamadan önce hep aynı ritüeli yapmak da klasik koşullanma yöntemlerinden biridir. Çay veya kahve gibi bir içecek içmek, kısa bir yürüyüş yapmak, hafif egzersiz yapmak, belirli bir müzik dinlemek, beynine "çalışma vakti geldi" sinyalini verecektir.
6.3. Belirli Bir Saatte Çalışmaya Başla
Her gün aynı saatlerde çalışmak da klasik koşullanma yöntemlerinden biri olabilir. Vücut ve zihin bu saatte çalışmaya alıştıkça odaklanmak daha kolay hale gelir. Kötü yanı, zamana koşullanan zihnin saat gelmeden ders çalışamaması veya odaklanamamaktadır. Kısa vadede etkili ancak uzun vadede zararları olabilecek bir yöntemdir.
6.4. Dış Uyaranları Sınırla
Günümüzde çok fazla uyarana maruz kalıyoruz. Hayat çok hızlı akıyor. Hayatın hızına yetişmekte zorlanıyoruz. Çoğu zaman ise yetişemiyoruz. Sosyal medyanın dikkât süremizi sınırladığını görüyoruz. Tarihin hiçbir döneminde insan zihni bu kadar uyarana maruz kalmadı. Zihnimiz değişen bu duruma uyum sağlamakta zorlanıyor.
Burada bütün uyaranlarla tek tek mücadele etmek yerine onları görmezden gelebilir, hayatımızı sadeleştirebiliriz. Ders çalışmaya başladığımızda odaya bir koku sıkmak, etkili bir yöntem olabilir.
Bundan başka benim en sevdiğim yöntemlerden biri de örneğin bir kitap üzerinde veya bir konu üzerinde çalışılıyorsa zihnini dünyadaki tek şeyin o kitap veya konu olduğuna ikna etmektir. Bu durumda yalnızca o kâğıdın veya kitabın üzerine yoğunlaşırım. Aslında bu, çok da zihnini kandırmak değil. Sonuçta üzerinde çalışılan şey, gelecekteki "ben"in inşa edilmesinde kritik bir rol oynayabilir.
6.5. Çalışma Sonrası Küçük Bir Ödül Belirle
Ders çalıştıktan sonra kendine küçük bir ödül vererek bu yaptığın şeyi pekiştirebilir ve bunun alışkanlık hâline gelmesini sağlayabilirsin. Bu ödüller büyük şeyler olabileceği gibi insana mutluluk veren herhangi bir şey de olabilir. Sevilen bir atıştırmalığı yemek, sevdiğin bir şarkıyı dinlemek, pek tavsiye etmesem de bir sosyal medya molası vermek bu tür ödüllendirmelere örnek verilebilir.
Ödül yöntemi, bu yöntemler içerisinde özsevgi ve özşefkati de geliştirmesi açısından idealdir. Ancak ders çalışmaya hazırlamaz, zaten ders çalışabilen birinin ders çalışmasını pekiştirebilir. Diğer yöntemlerle birlikte kullanılması daha çok fayda sağlar. Ancak uzun süreli kullanımda kişide güzel bir şeye erişmek için (çok) çalışmak inancını geliştirebilir.
6.6. "Benim Bunu Yapmam Lazım"
Benim sihirli cümlem bu. Basit sorunlara basit çözümler üretirim. "Ders çalışmam lazım ama çalışamıyorum." Tersten okuduğumuzda ise "Çalışamıyorum ama ders çalışmam lazım." demiş oluruz. Burada biz çalışamayarak ders çalışma zorunluluğumuzu ortadan kaldırmak mı istiyoruz yoksa ders çalışma zorunluluğumuz sebebiyle çalışamama durumunu ortadan kaldırmayı mı? Her işte zorluk var ve bu, bizim yapmamız gereken bir şey. Eğer gelecekte yapmak istediğimiz işi yapmak istiyorsak bugün ders çalışmalıyız. O yüzden zorundayız. Bunu yapmamız lazım. Bunu yapmam gereken benim. Ben işte bu zorunluluğu "Benim bunu yapmam lazım" şeklinde ifade ediyorum. Bu sözü tembellik yaptığım zamanlarımda kendime söylediğimde yerimden bir zıpkın gibi kalkarak yapmam gereken işi yapmaya koyuluyorum. Belki sizde de işe yarar.
Diğer yöntemlerin aksine "Benim bunu yapmam lazım." demek, eylemi hızlıca yapmanın yanı sıra bireye görev bilinci de verdiği için bana daha sıcak ve samimi geliyor.
Sonuç
Klasik koşullanma, öğrenme ve davranış şekillendirme süreçlerinde önemli bir rol oynasa da insan davranışlarının tüm yönlerini açıklamakta yetersiz kalmaktadır. Bilinçli düşünceyi göz ardı etmesi, karmaşık öğrenme süreçlerini tam olarak açıklayamaması ve bireyin pasif bir konumda olduğunu varsayması, bu teoriye yönelik başlıca eleştiriler arasındadır. Günümüzde öğrenmenin sadece uyaran ve tepki ilişkisiyle gerçekleşmediği; bilişsel, sosyal ve çevresel faktörlerin de sürece dâhil olduğu kabul edilmektedir. Bu nedenle klasik koşullanma, öğrenme kuramları içinde tek başına yeterli görülmemekte, diğer psikolojik yaklaşımlarla birlikte ele alınmaktadır. Ancak odaklanma sorunlarınız varsa klasik koşullanma hayatınızı düzene koyma konusunda basit ama etkili yöntemler sunabilir.
Yorumlar
Yorum Gönder